Opis

Studium Stanisław Rosika o przekazie źródłowym na temat wydarzenia określanego jako Conversio gentis Pomeranorum wprowadza w problematykę o podstawowym znaczeniu dla zrozumienia dróg chrystianizacji Europy. Przedmiotem badań Autora są trzy świadectwa hagiograficzne o życiu biskupa bamberskiego Ottona, ze szczególnym uwzględnieniem jego wypraw pomorskich w latach 1124-1128. Po raz pierwszy w literaturze przedmiotu została przeprowadzona tak wnikliwa krytyka wewnętrzna utworów, które przygotowały kanonizację misjonarza, nazywanego nieraz Apostołem Pomorzan. Studium pozwala wniknąć w świat pojęć i motywacji przyświecających autorom Żywotów, świat nieco odmienny w każdym z rozpatrywanych przypadków. Jest cennym wkładem zarówno w poznanie średniowiecznej hagiografii, jak i przebiegu wydarzeń, które włączyły w krąg chrześcijańskiego świata jedną z ostatnich pogańskich enklaw w środkowej Europie. Kwestionariusz badawczy i precyzja analizy stawiają pracę wśród najcelniejszych rozpraw mediewistycznych ostatnich lat w Polsce.

                                                                                                                                   Z recenzji prof. dr. hab. Lecha Leciejewicza

 

SPIS TREŚCI:

 

Wprowadzenie (s. 11)

Prolog. Salsae Cholbergiensis Aecclesia (s. 21)

Rozdział I. Konwersja Pomorzan jako przedmiot świadectwa. Zakres studium (s. 45)

1. Apostolus Pomeranorum a conversio gentis Pomeranorum.
Od tradycji do świadectwa (s. 47)
2. Conversio gentis Pomeranorum – fakt kulturowy i jego geneza w kontekście przekazów z XII w. (s. 57)
3. Świadectwo o konwersji Pomorzan. Pytania badawcze (s. 68)

Rozdział II. Conversio vestra nota sit omni mundo… Świadectwo o nawróceniu Pomorzan (historia w kręgu żywotów Ottona z Bambergu) (s. 81)

A. Projekt oglądu (s. 83)

1. Recepcja raportu bamberskiego Ottona z pierwszej wyprawy misyjnej w jego biografiach. Przesłanki do dalszego oglądu (s. 85)
1.1. Miejsce raportu Ottona z 1125 r. w jego vitae (s. 86)
1.1.1. Vita Prieflingensis (s. 86)
1.1.2. Ebo (s. 88)
1.1.3. Herbord (s. 90)
1.2. Przesłanki do dalszego oglądu (s. 92)

2. Proponowana metoda oglądu (s. 94)

B. Historia nawrócenia Pomorzan według żywotów Ottona z Bambergu (s. 102)

1. Przestrzeń misji Ottona z Bambergu: gentes i prowincje (s. 102)
1.1. Położenie gens Pomeranorum w trzech ujęciach (s. 106)
1.1.1. Vita Prieflingensis: Pomerania i prowincja Wanzlow (s. 106)
1.1.2. Przekaz Ebona: gens Pomeranorum, gens Uznoim (s. 110)
1.1.3. Herbord: Pomerania provintia (s. 113)
1.2. Przestrzeń misji Ottona z Bambergu w debacie jego biografów. „Delutycyzacja” (s. 121)

2. Geneza pomorskich misji biskupa Ottona (s. 125)
2.1. Chrześcijanie w państwowości Warcisława w przededniu misji bamberskiego Ottona (s. 126)
2.1.1. Egzemplifikacje postaw (s. 127)
2.1.1.1. Ochrzczeni niewierzący (s. 127)
2.1.1.2. Kryptochrześcijanie: książę i jego otoczenie (s. 129)
2.1.1.3. Kryptochrześcijanie: Wolin (s. 131)
2.1.2. Na scenie dzieła: między historią a pragmatyką pisarską (s. 132)
2.2. Pomorskie podboje Bolesława Krzywoustego (s. 134)
2.2.1. Od dystansu i negacji do afirmacji – żywociarze św. Ottona wobec związku podboju Pomorzan z ich konwersją (s. 134)
2.2.2. Herbord: Pomorzanie w kręgu wrogów Polski Bolesława III (s. 138)
2.2.3. Podbój Pomorzan według Herborda (s. 143)
2.2.3.1. „Nacla civitas”. Mit historiograficzny: bitwa pod Niekładzem (s. 148)
2.2.4. Kontekst podbojów pomorskich Krzywoustego: najazd na Morzyczan (Ebo) (s. 150)
2.3. Pierwsze próby zorganizowania misji pomorskich i wybór bamberskiego Ottona (s. 152)
2.3.1. „Trzy lata” poszukiwań misjonarza (Herbord) (s. 153)
2.3.2. Preludium: misja Bernarda Hiszpana (Ebon) (s. 157)
2.3.2.1. Przyczynki do biogramu (s. 158)
2.3.2.2. Bernard w Wolinie – test wzorcowej metody misyjnej (s. 163)
2.3.3. Decyzja Św. Ottona o peregrynacji misyjnej i jej geneza (s. 167)
2.3.3.1. Wokół listu Bolesława Krzywoustego do św. Ottona (Herbord) (s. 170)
2.3.3.2. Znaczenie polskiego epizodu w młodoci Ottona dla misji pomorskich (s. 172)

3. Pierwsza wyprawa (1124-1125) (s. 176)
3.1. Przygotowanie pierwszej misji i podróż na Pomorze (s. 179)
3.1.1. Licencja papieska i urządzenie spraw diecezji (s. 179)
3.1.2. Dobór współpracowników i skompletowanie sprzętu na drogę (s. 180)
3.1.2.1. Wokół Adalberta. Rekrutacja tłumaczy (s. 183)
3.1.3. Wymarsz (s. 187)
3.1.4. W drodze przez Bawarię: konsekracje kościołów (s. 189)
3.1.5. Przez Czechy do Gniezna (s. 190)
3.1.5.1. Przez Czechy (s. 191)
3.1.5.2. Do Gniezna (s. 193)
3.1.5.3. W Gnieźnie (s. 194)
3.1.6. Przez granice Pomorzan. Spotkanie z Warcisławem (s. 198)
3.1.6.1. Powitanie na Pomorzu (s. 202)
3.1.6.2. Wędrówka przez pustkowie (s. 204)
3.1.6.3. Otton wobec (krypto)chrześcijan pomorskich (s. 206)
3.2. Działalność misyjna podczas pierwszej wyprawy (s. 207)
3.2.1. Pierwociny ewangelizacji (s. 207)
3.2.1.1. Pierwsze chrzty (Ebo) (s. 208)
3.2.1.2. Pierwszych trzydziestu ochrzczonych (Herbord) (s. 209)
3.2.1.3. Pierwociny misji a prima predicatio w ujęciu żywotu z Prüfening (s. 210)
3.2.2. Pyrzyce (s. 211)
3.2.2.1. „Pierwotny lud” a „pierwotny Kościół” (epizod pyrzycki w Dialogu Herborda) (s. 213)
3.2.2.2. Ex omni provintia… Zgromadzenie w Pyrzycach (problem historiograficzny) (s. 221)
3.2.3. Kamień (s. 227)
3.2.3.1. Oś Pyrzyce-Kamień w przedstawieniu inauguracji dzieła misji.
Obserwacje liczbowej charakterystyki czasu i rezultatów misji (s. 229)
3.2.3.2. Konwersja siedziby księcia i jego domu (Herbord) (s. 232)
3.2.3.3. Pierwsze kościoły (s. 235)
3.2.3.4. Podróż do Wolina: Domisław i jego syn (s. 237)
3.2.4. Wolin (Julin) (s. 238)
3.2.4.1. Miasto Juliusza. Cezariańska włócznia i jej kącina (s. 239)
3.2.4.2. Próba katechezy i propozycja zakupu włóczni (Vita Prieflingensis) (s. 244)
3.2.4.3. W kurii księcia. Prawa barbarzyńców a bezpieczeństwo misjonarzy (s. 246)
3.2.4.4. Napaść na Ottona. Spór o znamiona chwały apostolskiej i męczeńskiej (s. 248)
3.2.4.5. W obozie poza miastem (s. 250))
3.2.4.6. Nedamir i wolińscy kryptochrześcijanie. Podróż do Szczecina (s. 251)
3.2.5. Szczecin (s. 252)
3.2.5.1. Religia szczecinian. W kręgu kultu Trzygława (s. 258)
3.2.5.1.1. Kąciny (s. 263)
3.2.5.1.2. Wyrocznia i wróżby (s. 268)
3.2.5.1.3. Święty dąb (s. 271)
3.2.5.2. Droga do konwersji miasta (s. 274)
3.2.5.2.1. Waga modlitwy w powodzeniu misji (Vita Prieflingensis) (s. 276)
3.2.5.2.2. Nawrócenie domu Domasława. Przełom w misji według Ebona. Debata o teologii piękna między mnichem z Prüfening a Herbordem (s. 276)
3.2.5.3. Wymiana poselstw z Krzywoustym. Przełom w misji według Vita Prieflingensis i Dialogu Herborda (s. 282)
3.2.5.4. Rozprawa z pogaństwem w Szczecinie. Waga likwidacji kultu Trzygława w koncepcjach biografów Ottona (s. 286)
3.2.5.4.1. Świadectwo nawrócenia pogan (Ebona votum separatum) (s. 288)
3.2.5.4.2. Złota figurka Trzygława i zadanie specjalne diakona Hermana.Przesłanki do dyskusji nad religijnocią Pomorzan i powstawaniem żywotów Ottona z Bambergu (s. 290)
3.2.5.5. Publiczna ewangelizacja i chrzty a problem pogańskich kapłanów (s. 295)
3.2.5.6. Budowa i dedykacja kociołów oraz przydzielenie im kapłanów (s. 297)
3.2.5.7. Mirakula związane ze Szczecinem jako probierz programu ideowego żywotów (s. 299)
3.2.5.8. Szczeciński epilog: misja w Gridiz (Gradicia) i Liubin (Lubin). Glosa do raportu z wyprawy (s. 301)
3.2.6. Konwersja Wolina. Problemy historiologiczne: ocena dokonań pierwszej wyprawy (s. 304)
3.2.6.1. Okolicznoci ponownego przybycia Ottona do Wolina (s. 305)
3.2.6.2. Konwersja wolinian w praktyce. Dwuetapowy obraz Ebona (s. 306)
3.2.6.3. Od kąciny do ustanowienia stolicy biskupstwa w Wolinie. Cezar i Św. Wojciech w legendzie i sakralnej przestrzeni miasta (s. 308)
3.2.6.4. Konwersja Wolina w perspektywie programu historiologicznego tryptyku biografii Ottona z Bambergu. Całociowa ocena pierwszej misji (s. 312)
3.2.6.4.1. Wolińskie mirakula a wykład historii (Vita Prieflingensis) (s. 312)
3.2.6.4.2. Całociowa ocena pierwszej misji (Ebo a mnich z Prufening). Kontekst decyzji o powrocie według Ebona (s. 314)
3.2.6.4.3. Propozycja Herborda: Wolin w centrum Pomeranii i nowej rzeczywistoci (s. 318)
3.2.7. Itinerarium i działalnoć Ottona po konwersji Wolina (s. 320)
3.2.7.1. „Kłodona” i uciekinierzy przed Krzywoustym. Otton w obliczu cierpień Pomorzan (s. 324)
3.2.7.2. Kołobrzeg (s. 329)
3.2.7.2.1. Przedostatnia stacja na misyjnym szlaku? (s. 331)
3.2.7.2.2. Kołobrzeg a perspektywa kontynuacji misji pomorskiej (s. 333)
3.2.7.3. Białogard. Ostatnia stacja na szlaku misji czy „granica ewangelii”? (s. 335)
3.2.8. Powrót (s. 337)
3.2.8.1. Z Pomorza do Polski: puszcza graniczna – Ujęcie. Żywot z Prüfening i jego recepcja (s. 337)
3.2.8.2. Gniezno (s. 340)
3.2.8.3. Czechy (s. 343)
3.2.9. Powitanie u swoich: Michelsberg czy Bamberg? W kręgu paschalnej interpretacji zdarzeń (Vita Prieflingensis – Ebo) (s. 344)

4. Między misjami (s. 348)
4.1. Kontakty Ottona z Pomorzem między wyprawami misyjnymi (s. 350)
4.2. Apostazje w miastach Pomorzan (s. 351)
4.2.1. Odstępstwo w Wolinie. Znaczenie kataklizmu i cudu w rekonwersji miasta (s. 353)
4.2.2. Apostazja w Szczecinie. Tryumf pogańskich kapłanów (s. 357)
4.2.2.1. „Niemiecki Bóg” i słowiańscy święci. W kręgu badań nad recepcją obcego sacrum w słowiańskim świecie (s.362)
4.3. Wyszak (Wirtszak) (s. 367)
4.3.1. Wyszak jako pirat i ewangelizator (s. 368)
4.3.2. Wizja Wyszaka i jego cudowne uwolnienie. „Protokult” świętego (s. 369)
4.4. Geneza interwencji Krzywoustego w przebieg drugiej misji Ottona (s. 371)

5. Druga misja pomorska (s. 374)
5.1. Geneza drugiej wyprawy i jej przygotowanie (s. 374)
5.1.1. Motywy decyzji Ottona (s. 377)
5.1.2. Mandat Stolicy Apostolskiej i zaproszenie przez Warcisława (s. 379)
5.1.3. Lotar III a geneza drugiej wyprawy Ottona w ujęciu jego biografów (s. 381)
5.2. Droga do kraju Warcisława (s. 386)
5.2.1. Wymarsz i droga wśród swoich. Druga misja Ottona w interpretacji Ebona: zagłada civitas inimici (s. 387)
5.2.2. Halle – wyposażenie misji. Cel misji według Herborda: odwiedziny „oblubienicy” (s. 390)
5.2.3. W Magdeburgu. Obediencja arcybiskupa Norberta w opiniach mnicha z Prüfening i Ebona (s. 392)
5.2.4. Hawelberg (s. 393)
5.2.5. W kraju Morzyczan „siedem lat” po najeździe Krzywoustego. Sól i ryby (s. 396)
5.3. Działalnoć misyjna podczas drugiej wyprawy. „Wanzlow” – Uznoim – Pomerania (s. 398)
5.3.1. Dymin (s. 399)
5.3.1.1. Okoliczności przybycia wyprawy do Dymina. Problem lucicki (s. 400)
5.3.1.2. Moment przybycia: dzień czy noc? Zakwaterowanie (s. 402)
5.3.1.3. Incydent wojenny i spotkanie biskupa z pomorskim księciem (s. 404)
5.3.1.3.1. Uwolnienie jeńców. Herbord (s. 406)
5.3.2. Uznam (s. 408)
5.3.2.1. Zjazd uznamski: interpretacja Ebona i odpowiedź Herborda (echo epizodu pyrzyckiego) (s. 409)
5.3.2.2. Skutki uznamskiego zjazdu: rozesłanie uczniów i otwarcie wrót „ziemi obiecanej”. Historia i historiologia (s. 415)
5.3.3. Wołogoszcz. Przygody „uczniów” (s. 416)
5.3.3.1. Miasto Jarowita, ale czy Marsa? W sprawie interpretatio Romana w michelsberskich przekazach (s. 418)
5.3.3.1.1. Jarowit (s. 419)
5.3.3.2. Mistyfikacja pogańskiego kapłana (s. 421)
5.3.3.3. „Druga Rachab” (s. 423)
5.3.3.4. Przygoda Teodoryka (s. 427)
5.3.4. Chockow. Awiatynia. Według Ebona koniec władztwa szatana (s. 428)
5.3.4.1. Doprowadzenie do zniszczenia światyni. Wysłannicy z Rzeszy (s. 429)
5.3.4.2. Zniszczenie światyni. Kres panowania demonow (Ebo) (s. 431)
5.3.4.3. Konsekracja kocioła a uwolnienie jeńcow. Kazus Misława (s. 434)
5.4. Bolesław Krzywousty na scenie drugiej misji Ottona (s. 437)
5.4.1. Interwencja Ottona u polskiego władcy (s. 439)
5.4.2. Otton, Warcisław i Udalryk w Gnieźnie (s. 443)
5.5. Pobyt w Uznamiu i organizacja misji. Problem „uczniów” (s. 445)
5.5.1.Verania (s. 446)
5.5.2. Adalbert versus Udalryk. Dzieło „uczniów”: konwersja Dymina i innych miejscowoci (s. 448)
5.6. Rekonwersja Szczecina (s. 450)
5.6.1. Próby powstrzymania Ottona przed podrożą do Szczecina (s. 451)
5.6.2. Przybycie do Szczecina (s. 453)
5.6.3. Przerwane kazanie (s. 454)
5.6.4. Konfrontacja Ottona z kapłanem idoli. Cud z włóczniami i oczyszczenie kocioła św. Wojciecha (s. 456)
5.6.5. Zabawa chłopców (prognostyk sukcesu) (s. 459)
5.6.6. Narada principes i otwarcie Szczecina na rekonwersję (s. 460)
5.6.6.1. Legacja Wyszaka do Ottona (Vita Prieflingensis i Dialog Herborda). Świadectwo „na gorąco” (s.461)
5.6.6.2. Narada principes z udziałem Ottona (Ebo) (s. 462)
5.6.7. Odnowienie chrzecijaństwa w Szczecinie (s. 464)
5.6.7.1. Nadzwyczajny połów (s. 465)
5.6.7.2. Epizod z kultowym drzewem (s. 466)
5.6.7.3. Modlitwa Adalberta – moment zgody michelsberskich autorów (s. 470)
5.6.8. Kres szczecińskich kapłanów idoli. Nieudany zamach na Ottona (s. 471)
5.6.8.1. Śmierć „kapłana idoli” a zamach na Ottona (s. 471)
5.6.8.2. Los drugiego kapłana pogańskiego (s. 474)
5.6.8.3. W obliczu zadziwiających zgonów pogańskich kapłanów: nakaz milczenia (VP) i rozgłos (Ebo) (s. 474)
5.7. Po opuszczeniu Szczecina: Wolin czy Wolin i Kamień? (s. 476)
5.7.1. W Wolinie (s. 477)
5.7.2. Spotkanie z Warcisławem (s. 478)
5.7.3. Mirakula u kresu misyjnego szlaku (s. 479)
5.7.3.1. Vita Prieflingensis. Dokonania i świętość Ottona (s. 480)
5.7.3.2. Mirakula w Wolinie i Kamieniu według Ebona. Otton w rządzie świętych (s. 481)
5.7.3.3. Herbord. Otton promotorem kultu świętych (s. 484)
5.8. Wojna szczecinian z Rugianami oraz plany kolejnej misji (s. 487)
5.8.1. Najazd Ranow na Szczecin i jego geneza (s. 487)
5.8.2. Rugijskie plany Ottona (s. 490)
5.9. Wezwanie Lotara III i powrót do ojczyzny. Przez Gniezno do Bambergu (s. 492)

6. Piercień biskupa Pomorzan (s. 496)

C. Świadectwo biografów Ottona z Bambergu o konwersji Pomorzan. Ramy i przesłania interpretacji dziejów (ogląd ogólny) (s. 511)

1. Gens Pomeranorum (Pomerania) i jej konwersja na scenie dziejów (s. 513)
1.1.Vita Prieflingensis (s. 518)
1.2. Utwor Ebona (s. 522)
1.3. Dialog Herborda (s. 527)

2. W perspektywie teologii dziejów (s. 532)
2.1. „Nowy apostoł z naszych czasów” – optymizm Ebona w obliczu końca wieku (s. 535)
2.2. Pesymizm „ostatniej godziny” i optymistyczna pochwała klasztoru (s. 538)

Rozdział III. Ad gentem Pomeranorum. Kwestie misjologiczne w tryptyku biografii Ottona z Bambergu (s. 545)

1. Inicjatywa oraz motywy podjęcia i prowadzenia misji (s. 548)
1.1. Inicjatywa misyjna. Licentia predicandi i terytorialny zakres konwersji pogan (s. 549)
1.2. Motywy podjęcia misji pomorskich (s. 555)

2. Decyzja o konwersji (s. 560)
2.1. Społeczny i polityczny kontekst decyzji o konwersji. Idea pokoju a przymus misyjny (s. 562)
2.2. Decyzja o konwersji – wymiar indywidualny. Sztuka przekonywania wobec pogańskiej apologetyki i mentalnoci barbarzyńców (s.570)

3. Separare a dyabolo (s. 573)
3.1. Likwidacja orodków idolatrii – modelowe egzemplifikacje procedury (s. 580)
3.1.1. Szczecin (pierwsza wyprawa) (s. 581)
3.1.2. Chocków (s. 584)
3.2. Wobec sacrum upostaciowanego w naturze (s. 586)
3.3. „Ut eos ab errore gentilitatis revocaret”. Znaczenie abrenuntiatio diaboli w wymiarze indywidualnym (s. 588)

4. Iungere Christo. Nauczanie, konwersja i sakramentalny wymiar włączenia do Kościoła (s. 590)
4.1. Głoszenie ewangelii (s. 594)
4.1.1.1. Idea Stwórcy (s. 597)
4.1.1.2. Niemiertelność duszy, zmartwychwstanie i życie wieczne (s. 599)
4.1.1.3. Dary duchowe (s. 601)
4.1.2. Argumentacja „z historii” – istotny kontekst ewangelizacji (s. 602)
4.1.3. Ewangelizacja a mirakula (s. 603)
4.2. Przygotowanie chrzęcielne i chrzest (s. 605)
4.2.1. Chrzest – ryt i teologia (s. 607)
4.3. Udzielenie sakramentów wiary i przekazanie jej „reguły” (s. 611)

5. Społeczne podstawy nowego porządku: pax Christiana i formowanie się neofickich społeczności (s. 615)
5.1. Siec kościołów i jej ogniwa (s. 619)
5.2. Modernizacja w sferze prawa i obyczajów. Znaczenie początków duszpasterstwa (s. 625)
5.3. Nowa wiara w zderzeniu z nawrotem pogaństwa: apostazja i przywracanie chrystianizmu (rekoncyliacja odstępców) (s. 630)

6. Gens Pomeranorum „oświecona przez wiarę” i „odrodzona” przez chrzest swych przedstawicieli. Podwalina tradycji Apostoła Pomorzan (s. 632)

7. Strategia i praktyka misji Ottona z Bambergu na podstawie jego hagiografii. Ujęcie ogólne i postulaty hermeneutyczne (s. 636)

Zakończenie (s. 645)

Bibliografia (s. 651)

Skróty (s. 680)

Indeks osób (s. 681)

Zusammenfassung (s. 695)

Inhaltsverzeichnis (s. 703)